Uçak mühendisi olan Vecihi Hürkuş 1917 senesinde, Kafkas Cephesi'nde bulunduğu sırada bir Rus uçağını düşürerek 'Düşman Uçağını Düşüren İlk Türk Pilotu' ünvanını aldı. Savaşta yaralanarak Rus'lara esir düşmesine rağmen, kaçmayı başardı ve yurda döndü.


Kurtuluş Savaşı'na gönüllü olarak katılan Hürkuş, başarılı keşif uçuşları yaptı ve bir Yunan uçağını düşürmeyi başardı. Daha sonra İzmir Havaalanı'na inerek burayı işgalden kurtardı.
Vecihi HÜRKUŞ, 14 ayda arkadaşlarının yardımıyla sadece motor ve motor bağlantı parçalarını Yunanlılardan kalma kalıntı uçaklardan temin ederek ilk yerli uçağı yapmıştır. Askeri vesayet altında yapılan bu uçağa Vecihi K-VI adını vermiştir. 28 Ocak 1925 Pazar günü sorunsuz olarak ilk uçuşunu gerçekleştirmiştir.


1930 yılı Kadıköy’de bir keresteci dükkânını kiralayarak 3 ay içinde ilk Türk sivil uçağını, aslında kendisinin ikinci uçağı olan Vecihi -XIV uçağını inşa etmiştir. İlk uçuşunu 16 Eylül 1930’da Kadıköy Fikirtepe’de büyük bir kalabalık  karşısında yapmıştır. Uçak iki kişilik, tek motorlu spor ve eğitim uçağıdır. Uçağı ile birlikte uçarak Ankara’ya dönmüş, Ankara üzerinde bir gösteri uçuşu yapmış, Başbakan İsmet İnönü ve bazı komutanlar tarafından uçağı incelenerek tebrik edilmiştir. Uçuş sertifikası alabilmek için Bakanlığına müracaat ederek izin istemiş, 14 Ekim 1930’da, “Tayyarenin teknik vasıflarını tespit edecek kimse bulunmadığından gereken vesika verilmemiştir” cevabını almıştır.

Kayseri’de kurulan TOMTAŞ anlaşması gereği Eskişehir’de kurulan bakım ve revizyon atölyesi fabrika olarak adlandırılmıştır. Bazı uçakların montajları da burada gerçekleştirilmiştir.

Fransa’da eğitimini tamamlayarak yurda dönen Selahattin Reşit (ALAN) Bey’in özgün tasarımını yaptığı MMW-1 tipi eğitim uçağının üzerinde çalışıldı. Uçağın prototipi 1932’de tamamlandı. Hızı 200 km/saat, havada kalma süresi 2,5 saat olan ve bazı parçalarının Kayseri Fabrikası’nda imali gerçekleştirilen uçağın uçuş testleri tamamlanamadan proje yarıda kesildi.


Bunun ardından Nuri DEMİRAĞ, 17 Eylül 1936 yılında İstanbul Beşiktaş’ta iskelenin hemen arkasında, daha sonra fabrikaya dönüştüreceği uçak atölyesini kurmaya başlar. THK bu girişimden çok etkilenerek Nuri bey’in desteklenmesini kararlaştırır. Yönetim kurulunun aldığı kararla Nuri Demirağ’la çok detaylı bir sözleşme imzalanır.

THK, Nuri Bey ile 10 adet eğitim uçağı ve 60 adet planör yapımı için 22 Ocak 1937'de protokol imzalar. N.Demirağ bu protokolden güç alarak yatırımlarını hızla genişletir ve 10 Şubat 1937'de Beşiktaş’taki atölyeyi uçak fabrikası olarak resmen açar.


Ciddi bir sorumluluğun altına imza atan Nuri Demirağ, Fabrikasında başmühendis olarak Selahattin Reşit ALAN ile çalışmaya başlar. Bilindiği üzere Selahattin Alan 1928 yılında T.Ta. C. tarafından Fransa’da uçak mühendisi olarak yetiştirilmiş, daha sonra Eskişehir Askeri Tayyare Fabrikası olarak adlandırılan yerde ilk yerli tip askeri uçağı imal etmiştir. Uçak deneyimini geliştirerek özgün tasarımı olan NuD-36 uçağının yapımını gerçekleştirmiştir.  11 Şubat 1944 tarihinde bu kez Nu-D 38 adı verilen 2 mürettebat ve 6 yolcu taşıyabilen bir yolcu uçağı yapılır. Test uçuşlarını pilot Basri Alev ve yardımcısı Azeri pilot Mehmet Altunbay yaparlar.   22 Mart 1944 uçuş sertifikası alınan uçakla İstanbul – Ankara arasında yolcu taşımacılığı bile yapılır.


O dönem üretilen uçaklar ve sayıları:

Nuri Demirağ  ( NuD-36 ) Eğitim 12 Adet.

Nuri Demirağ  ( NuD-38) Yolcu      1 Adet.

THK-9  (Ş-5)     Planörü                 60  Adet.

TOPLAM :  73 UÇAK

1941 yılında, THK Etimesgut Uçak Fabrikası'nda yurtdışından patentli uçakların üretim ve revizyon’unun yanında tamamı yerli tasarım uçaklar ve planörler geliştirmek üzere bir etüt bürosunu içeriyor olmasıdır. 6 yüksek mühendis, 4 mühendis ve 11 teknik ressam olmak üzere 21 kişilik ekipten oluşan bu birim, 1952 yılına kadar 16 tip uçak tasarımı gerçekleştirmiş, bunlardan 12'si sonuçlandırılmış ve bu projeler arasında ambulans /turizm uçağı olarak tasarlanmış olan THK- 5 Danimarka'ya ihraç edilmiştir.


Türkiye Cumhuriyeti'nin uçak üretmekten vazgeçtiği 1950'li yıllarda THK-16 kodlu ve Mehmetçik isminde eğitime yönelik bir jet tasarımının THK tarafından geliştirilmekteydi.

Yine o yıl üretilmiş uçaklarımız ve sayıları:

THK-1            Planör 1 Adet.

THK-2 Akrobasi uçağı 12 Adet.

THK-3 Planör 6 Adet.

THK-4   Planör 40 Adet. + 11 Adet Kayseri’de yapılmıştır.

THK-5   Ambulans/Yolcu 1 Adet.  Danimarka’ya satıldı.

THK-5 A Yolcu uçağı  9 Adet.

THK- 6 Planör İptal edildi.

THK-7 Planör  40 adet.  + 12 Adet Kayseri’de yapılmıştır.

THK-8 Planör  İptal edildi.

THK-9 Planör  15 Adet. + 6 ad. Kayseri + 60 Ad. N.Demirağ Fb. 

THK-10 Yolcu uçağı 3 Adet.

THK-11 Turizm uçağı 1 Adet.

THK-12 Yolcu uçağı İptal edildi.

THK-13 Planör 2 Adet.

THK-14 Planör 1 Adet.

THK-15 Eğitim uçağı 2 Adet. +  MKEK-4 (Uğur 0larak devam)

THK-16 Jet eğitim uçağı (İptal edildi)

Magister Eğitim uçağı 30 Adet. 

Taysu Yangın, ilaçlama 4 adet

TOPLAM UÇAK :     62  Adet  ve  TOPLAM PLANÖR :  105  Adet    Genel Toplam: 167

THK’nın siparişi olan ve son olarak İstanbul’dan Eskişehir’e uçan uçakların teslimi için Eskişehir’de bir kez daha test uçuşu yapılması talep edilir. Selahatin Reşit Alan, 1938’de Nu. D-36 uçağıyla iniş yaparken, çevredeki hayvanlar hava alanına girmesin diye pistte açılan hendeği görmez ve hendeğe düşer. Reşit Alan bu kazada vefat eder. Bu kazadan sonra yurt içi uçak siparişleri iptal edilir. Ayrıca, uçakların yurt dışına satılmaması için bir de kanun çıkartılır. Bu nedenle İspanya, İran ve Irak’tan alınan uçak siparişleri iptal edilir.


Yurt dışından alınan siparişler engellendiği için elde kalan uçaklar hurdacıya satılır. Sipariş alamayan fabrika 1950’li yıllarda kapanır. Beşiktaş’ta üretilen uçakların uçuş deneme testleri, gök okulu için yapılan pistler, hangarlar, üzerlerindeki bütün yapılı binalar ve o yıllarda dünyanın en büyük havalimanlarından biri olan günümüzde Uluslararası İstanbul Atatürk Havalimanı’nın bulunduğu yer istimlak edilir.

THK uçak ve motor fabrikalarının 1952 yılında MKEK’na devredilmesinden sonra,  1954 yılında Türk uçak sanayini geliştirmek maksadıyla bir eğitim uçağı üretimi programlanır. Üretim için 1944'den beri temel eğitim uçağı olarak kullanılan Miles "Magister" esas alınır. Hava kuvvetleri başlangıçta bu uçaktan 100 adet sipariş eder ancak artan maliyetler karşısında bu sayı azaltılır. 1955-57 arasında toplam 57 adet "Uğur" üretilir. Bu uçaklardan üç adedi Ürdün Kraliyet Hava Kuvvetleri'ne hibe edilir. Diğerleri ise Uçuş Okulu'na tahsis edilirler. 1962 yılına kadar görevde kalan bu uçaklardan 12'si THK'na tahsis edilir ve 1969 sonuna kadar uçmaya devam eder.

Yine o yıl üretilmiş uçaklarımız ve sayıları:

MKEK-4  (Uğur)   Magister 57 Adet.


Ne gariptir ki THK’nın almadığı bu uçaklar 16.000 uçuş yapar, senelerce uçar ve bir tek kaza dahi olmaz. 1941-44 yılları arasında ABD Türkiye’ye 95 milyon dolarlık savaş malzemesi vermiş ABD’den gelen malzemelere bir bedel ödenmemesine rağmen bu malzemelerin bakımı için her yıl bütçeden 400 milyon TL aktarılır ABD Yalman’a uçak sanayi konusunda temsilcilik verir.Ne hikmetse yakınlarının acentesi olduğunu bile bile Fransızlar da Yalman’a acentelik verir. Bu acenteliğin uçaklarını alıp da Nuri Demirağ’ın uçaklarını almayan 1949’un Hava Kuvvetleri Komutanı şu vahim sözleri söyler:  “Amerikan yardımından bedava uçak almak dururken uçak fabrikanıza sipariş verirsem yarın bu millet beni asar.” 1920’li ve 1930’lu yıllarda büyük fedakârlıklarla elde edilen savunma sanayi imkan ve kabiliyetleri kaybedilmeye başlanmış ve yurtiçi siparişleri azalmış ve tüm bunlardan dolayı askeri fabrikalar ve sivil teşebbüsler 15 Mart 1950’de- ki kanunla kapatılmıştır. Nuri Demirağ , uçak sanayinde destek görse veya önü kesilmeseydi, Türkiye ekonomisi, globalleşme sürecinin neresinde olurdu acaba?


Kaynak olarak kullandığım siteler ve dergi isim ve linkleri aşağıdadır. Bu paylaşımları kullanmama izin veren yazı sahiplerine çok teşekkür ederim.

Kaynaklar:

https://www.beyaztarih.com
https://www.yenisafak.com/
Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 44, Güz 2009, s. 743- 769.
http://www.atam.gov.tr